Bijlage: Beatrijs van Nazareth
Beatrijs van Nazareth (1200-1268) leefde in de 13de eeuw in het hertogdom Brabant.
Ervan uitgaande dat Hadewijch schreef en leefde in de jaren rond 1240, het midden van de 13de eeuw, was Beatrijs een tijdgenote van Hadewijch. Zij leefde in dezelfde streek, gebruikte dezelfde taal en had een soortgelijke spirituele (Bernardijnse) achtergrond.
Wie was Beatrijs? En hebben Beatrijs en Hadewijch elkaar gekend of literair beïnvloed?
Het leven van Beatrijs van Nazareth
Beatrijs van Nazareth (1200-1268) werd geboren in Tienen (in het zuiden van het hertogdom Brabant) als dochter van een zeer rijke Brabantse familie met zes kinderen. Haar vader, Bartolomeus, stichtte maar liefst drie cisterciënzerinnenkloosters.
Toen Beatrijs tien jaar oud was, ging ze naar de cisterciënzerinnenabdij Bloemendaal in Eerken (vlak bij Tienen) en op zestienjarige leeftijd legde ze haar geloften af als novice. Ze was zeer goed onderlegd in Latijn.
In het cisterciënzerinnenklooster Rameia in Geldenaken (vlak bij Tienen) leerde ze in 1216-1217 schrijfkunst en het schilderen van miniaturen. Daar leerde ze Ida van Nijvel (1190-1231) kennen, een mystica die haar geestelijke leidsvrouwe werd. In januari 1217 had ze zelf haar eerste mystieke ervaring.
Eenmaal terug in het klooster Bloemendaal begon ze haar mystieke ervaringen (in het Middelnederlands) op te schrijven in haar Liber Vitae (1217-1235). Van 1221-1236 verbleef ze in het klooster van Maagdendaal. Daarna ging ze uiteindelijk naar het klooster Nazareth (ten zuid-oosten van Antwerpen), waar ze novicenmeesteres werd en een jaar later (in 1237) werd verkozen tot priorin.
Hier schreef ze in de jaren voor en rond 1250 het tractaat Van seven manieren van heiliger minnen. In deze bespiegelende tekst, geschreven voor onderricht, beschrijft zij zeven 'ervaringswijzen' van de liefde. Deze liefde komt oorspronkelijk uit God voort en keert uiteindelijk ook weer naar God terug. De zeven vormen van liefde zijn: zuiverende liefde, dienende liefde, het onverzadigbare verlangen naar de volle liefde, de mystieke liefdesvreugde, de liefdesstorm, de zegevierende liefde en de overgang naar de eeuwige liefde.
Geheel in lijn met Bernardus van Clairvaux gaat Beatrijs ervan uit, dat in de minnebeleving godskennis is gelegen. Bernardus was zeer invloedrijk binnen de cisterciënzerbeweging: zie ook de hand-oud met zijn uitleg van het Hooglied en de religieuze betekenis van liefde.
Kort na haar overlijden werd haar levensbeschrijving, de Vita Beatricis, geschreven, in het Latijn, maar gebaseerd op haar eigen Liber Vitae (dat verloren is gegaan).
Beatrijs en Hadewijch
We weten niet of Beatrijs en Hadewijch elkaar kenden, er is niets over opgetekend, maar ze hebben zoveel gemeen, dat het voor de hand ligt dat beide vrouwen elkaar - of in ieder geval elkaars geschriften - hebben gekend.
Omdat we van Hadewijch geen biografische gegevens hebben, weten we niet hoeveel overlap hun levens in de tijd hadden. Ook van de dateringen van beide oeuvres bestaan alleen schattingen (H. rond 1240, B. rond 1250) - waardoor niet kan worden vastgesteld wie de eerste was en wie wie beïnvloed heeft.
Als ze elkaar hebben gekend, ligt het voor de hand dat dat reeds op jonge leeftijd moet zijn geweest. Beatrijs begint immers in 1217 met haar Liber Vitae - als zij ong. 17 jaar oud is. En Hadewijch meldt in haar visioenenboek dat ze 19 jaar is (al kan ze dat visioen later pas hebben opgeschreven).
Er zijn in hun teksten in ieder geval een aantal aanwijzingen te vinden, die erop zouden kunnen duiden dat zij elkaar (of elkaars werk) hebben gekend.
'Vrouwe Nazareth' in Hadewijchs Lijst
Ten eerste noemt Hadewijch in haar Lijst van volmaakten (een bijlage bij het veertiende visioen) een zekere 'vrouwe nazaret':
Ene clusenerse ende heet maria .xxij. Si was tierst nonne verleyse ende mijn vrouwe nazaret kindese wel.
Een kluizenares die Maria heette, is de tweeëntwintigste. Zij was eerst non. Vrouwe Liese en mijn vrouwe Nazaret kenden haar goed.
|
Deze 'mijn vrouwe Nazaret' zou wellicht naar de priorin Beatrijs van Nazaret kunnen verwijzen. De Lijst werd hoogstwaarschijnlijk rond 1240 geschreven, en Beatrijs woonde vanaf 1236 in Nazareth en werd in 1237 (tot aan haar dood in 1268) priorin.
Even verderop noemt Hadewijch nog een aantal vrouwennamen van personen die zij als volmaakt in de minne bestempeld - en onder deze namen komt ook de naam 'Beatrijs' voor.
Mystiek woordgebruik in het Middelnederlands
Zeer opvallend zijn de vele overeenkomsten in het woordgebruik van Hadewijch en Beatrijs. Vóór hun schrijverschap werd er alleen in het Latijn over religie, visioenen of mystiek geschreven.
Ineens verschijnen er twee oeuvres in het Middelnederlands. Zij hebben dus geen bestaande taal, geen Nederlandstalige religieuze terminologie die reeds algemene ingang had gevonden, waarop ze kunnen voortbouwen. Er moeten (nieuwe) Nederlandse begrippen worden gekozen of verzonnen voor zeer specifieke mystieke verschijnselen (de liefde, aangeraakt worden in ziel, mystieke genieting, eenwording).
Nu is hun mystieke woordenschat zo opvallend overeenkomend, dat dit alleen kan worden verklaard doordat er contact aan vooraf ging. Ofwel de vrouwen kenden elkaar, verkeerden in dezelfde kringen binnen de cisterciënzer-spiritualiteit. Ofwel de een kende het werk van de ander goed en nam het woordgebruik over.
Voorbeelden
• het religieuze gebruik van het woord 'minne' om de goddelijke liefde mee aan te duiden
• het voorstellen van de minne-beoefening (strijd, wonden, de afgrond van de minne, minne-band, ballingschap, enz):
|
gequetst, wonden, verswolgen, verslendend vier, bevaen, bedwonghen, ellende
|
• vereniging met de minne
|
minne werden, enicheit, geenicht sijn, gebruken, ghebrukelicheit der minnen, verweentheit
|
• het razende verlangen naar de minne
Literatuur
L. Reypens en J. van Mierlo, 'Een nieuwe Schrijfster uit de eerste helft der dertiende eeuw'. In: Dietsche Warande en Belfort (1925)
Beatrijs van Nazareth, Seven manieren van minne. Tekstuitgave door L. Reypens en J. van Mierlo, (1926). Hierin: hoofdstuk 4, Beatrijs en Hadewijch
* * * * *
Deze bijlage hoort bij de cursus Middeleeuwse mystiek, bij de bijeenkomst:
3a. Het leven van Hadewijch
zie daar ook de hand-out
Bernardus en het Hooglied.
* * * * *
Volg de hele cursus Middeleeuwse mystiek in de Lage Landen online:
|